زنبور عسل، زنبورداری، شناخت عسل طبیعی
بهترین زمان و نحوه برداشت عسل
زنبورها در تمام فصول سال در حال درست کردن عسل هستند؛ اما مطمئنا در بهار و تابستان به دلیل وجود گل بیشتر مقدار و فعالیت زنبورها بیشتر خواهد بود. بنابراین معمولا زنبورداران، عسل را در آخر تابستان برداشت می‌کنند. البته زمان برداشت عسل بسته به منطقه پرورش آن در نقاط مختلف ایران متفاوت است.
زمان برداشت عسل
بهترین زمان برداشت عسل هنگامی است که قاب‌های طبقه دوم و سوم کندو پر از عسل شده باشد به طوری که درب خانه‌های شش گوشه بسته شده باشد؛ اصطلاحا به این حالت پولک شدن می‌گویند. اگر عسل در زمان مناسب برداشت نشود ممکن است رطولتی بیش از 18 الی 20 درصد داشته و این موضوع باعث شود عسل تخمیر یا ترش شود؛ چراکه به غلظت اصلی خود نرسیده است.
حدود 80 درصد شهدی که به کندو وارد می‌شود آب است و زنبورها مجبورند با ترکیبات متلف بزاق خود حدود 4/3 این مقدار را تغلیظ و آن را به 18 تا 20 درصد برسانند. در واقع در شب‌های گرم تابستان اگر زنبورداران در اطراف کندو قدم بزنن می‌توانند صدای افزایش فعالیت زنبورها را بشنوند چراکه در طول شب زنبورها بیشترین شهدی را که طی روز به کندو آورده‌اند را به عسل تبدیل می‌کنند.
تغییرات دمای هوا در تبخیر عسل تاثیر بسیری دارد؛ چرا که اگر هوا گرم باشد، زنبورها به راحتی شهد را تغلیظ می‌کنند اما اگر هوا مرطوب یا نامناسب باشد احتمال آنکه عسل از قوام مناسب برخوردار نباشد بسیار است. به همین دلیل است که عسل‌های مناطق شمال ایران رقیق‌تر از عسل مناطق ییلاقی یا کوهستانی ایران است.
دفعات برداشت عسل
تعداد دفعات برداشت عسل با توجه به شرایط محیط متفاوت می‌باشد؛ در صورتی که طول مدت تولید عسل طولانی باشد می‌توان قاب‌هایی را که عسل آن‌ها استخراج شده است را بلافاصله به کندو بازگرداند تا دوباره از عسل پر شوند.
قاب‌های که عسل آن‌ها استخراج و دوباره به کندو بازگرداننده می‌شوند باید به سرعت بالای پنجره ملکه و روی طبقات پر از سلول‌های عسل که تا حدودی پولک شده‌اند قرار داده شوند چرا که بلافاصله توسط زنبورها به تمیز خواهند شد؛ و اگر ملکه در نزدیکی این قاب‌ها باشد روی آن‌ها رفته و تخم‌ریزی می‌کند.
دفعات برداشت برای بسیاری از زنبورداران حرفه‌ای به شکلی متفاوت است، این زنبورداران تا موقع پرشدن کامل تمام طبقات و نیم طبقه‌ها در فصل عسل صبر کرده و به همین دلیل این قاب و نیم‌ها فقط یک بار در سال مورد استفاده قرار می‌گیرند که این موضوع سبب کاهش مخارج استخراج عسل شده اما هزینه وسایل (قاب و نیم قاب) را افزایش خواهد داد.
روش برداشت عسل از کندو
همانطور که بالاتر گفتیم در طول شب فعالیت زنبورها بیشتر می‌شود و برعکس آن صبح زود کندو در کمترین حالت فعالیت خود می‌باشد؛ به همین خاطر بهترین زمان برداشت عسل از کندو صبح زود قبل از شروع فعالیت روزانه زنبورهاست.
برای برداشت قاب‌های پر از عسل بهتر است چند دقیقه قبل از بازکردن درب کندو از محل سوراخ پرواز زنبورها، به داخل کندو دود دمیده شود تا به این طریق زنبورها را از طبقه بالا به پایین کندو یا بدنه آن هدایت کرد.
بعد از دود دادن به مدت کوتاهی می‌توان شان‌های عسل را کندو خارج کرد. بهتر است با تکان دادن محکم آن‌ا باعث افتادن زنبورها به داخل کندو شد. پس از خروج شان‌ها در صورت باقی ماندن تعدادی زنبور بر روی قاب بهتر است با برس مخصوص زنبور، زنبورها و سایر موارد ممکن را از روی قاب دور کرد.
سپس بلافاصله قاب را درون جعبه مخصوص یا کندو خالی قرار دارد و درب آن را با پارچه غیرقابل نفوذی پوشاند. باید توجه داست که زنبورهای کارگر به شدت اطراف جعبه و قاب‌های عسل جمع خواهند شد تا تلاش کنند عسل برداشته شده را به کندو بازگردانند. اگر ازدحام زنبورها در این حالت زیاد بود بهتر است عملیات را برای ساعتی متوقف کرد.
برخی زنبوردارن برای جلوگیری از هجوم زنبورهای کارگر و سهولت در استخراج در موقع برداشت عسل، قاب‌های آن‌را در پاکت‌های پلاستیکی گذاشته و آن را در داخل جعبه‌های مخصوص یا کندوی خالی قرار میدهند، به طوری که دسترسی زنبورهای مهاجم از این طریق بسیار کم‌تر خواهد بود.
همچنین برای دور کردن زنبور از روی قاب‌ها می‌توان از تخته فرار یا تخته اسید با مواد شیمیایی دفع کلاه استفاده نمود که البته این روش در ایران مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
اتاق استخراج عسل
پس از برداشت عسل از کندوها بلافاصله باید شانه‌های عسل را به اتاق استخراج عسل که بدین منظور تعبیه شده است منتقل کرد. این اتاق باید کاملا تميز و قابل شستشو باشد و امکان نصب توری جهت جلوگیری از ورود زنبورها به داخل اتاق، روی درب و پنجره‌ای آن وجود داشته و همچنین قابل گرم شدن هم باشد.
استخراج عسل
استخراج عسل طی دو مرحله انجام می‌شود.
مرحله اول:
این مرحله از برداشت عسل شامل درپوش‌برداری (پولک تراشی) شان‌های عسل است. برای این کار از کاردهای مخصوصی که به وسیله آب داغ، بخار یا نیروی الکتریسیته کار می‌کند و همچنین چنگال‌های مخصوص با تراش دستی و برقی می‌توان استفاده کرد.
این کاردها باید تیز و کاملا تمیز باشند و همچنین برای پوش‌برداری به اندازه کافی داغ بوده و حرارت کافی داشته باشد تا بتوان بدون آسیب رساندن به شان‌های عسل و به راحتی این کار را انجام داد. برای این منظور از چنگال‌های مخصوص که برای این کار ساخته شده است نیز می‌توان استفاده نمود. این وسایل از قدیم مرسوم بوده او در حال حاضر نیز استفاده می‌شود.
امروزه انواع ماشین‌های اتوماتیک مخصوص درپوش‌برداری هم ساخته شده و مورد استفاده است که البته به بازار ایران وارد نشده‌اند.
برای درپوش‌برداری ابتدا باید مخزن مناسبی را برای ریختن درپوش‌های شان‌ها (پولک‌ها) که در اصطلاح به آن سرندی می‌گویند انتخاب کرد و روی آن سطح اتکای مناسبی قرار داد. سپس شان عسل را از پهلو طوری روی این سطح قرار می‌دهیم که با فردی عمل کننده زاویه حدود ۳۰ درجه بسازد؛ بعد کارد مخصوص را که کاملا داغ شده از قسمت بالا یا پایین شان به داخل موم فرو برده و با حرکت یکنواخت به طرف بالا یا پایین حرکت می‌دهیم به طوری که عمق برش موم از سطح زهواره فوقانی قاب پایین‌تر نرود.
مرحله دوم:
در این مرحله عسل را از شان‌های درپوش‌برداری شده، استخراج می‌کنیم. برای این کار شان‌های عسل را در دستگاه عسل‌گیری که به آن اکستراکتور نیز می‌گویند، قرار میدهند.
دستگاه عسل‌گیری دارای مخزن استوانه‌ای است که در داخل آن زنبیل مخصوصی حول محور عمودی می‌چرخد و از این طریق با به چرخش درآوردن این زنبیل عسل توسط نیروی گریز از مرکز از سلول‌های شان به خارج پرتاب و به دیواره اکستراکتور پاشیده می‌شود و به تدریج در ته آن جمع می‌گردد، آن‌قدر که از شیر آن خارج می‌شود. این دستگاه برای سهولت در برداشت عسل اولین بار توسط هروسکا در کشور اتریش و سال ۱۸۶۵ اختراع گردید و توسط آن زنبوردارن توانستند عسل را از قاب‌ها به کمک نیروی گریز از مرکز استخراج کنند.