همه چیز راجب زنبور عسل

زنبورها گونه‌های مختلفی دارند که در این میان درصد کمی از آن‌ها و البته معروف‌ترین گونه را زنبور عسل به خود اختصاص داده است. زنبور عسل موجودی سرتاسرپر از شگفتی ست که در این مقاله قصد داریم تا در مورد جنبه‌های مختلف آن بیشتر بدانیم.

ظاهر زنبور عسل 

زنبور عسل معمولا موجودی با اندازه 15 میلی‌متر، بیضی شکل به رنگ طلایی زرد و نوارهای قهوه‌ای ست؛ البته رنگ زنبورهای عسل بین گونه‌های مختلف متفاوت است و دارای طیف‌های تیره و روشن هستند که در برخی بدن آن‌ها سیاه است. زنبورهای رنگ روشن که توانایی نیش زدن دارند برای اکثر افراد به عنوان هشدار هستند گرچه گونه‌های تیره رنگ به هنگام تشخیص افراد گاهی خود را نیز حتی پنهان می‌کنند.

نژاد های معروف زنبور عسل

زنبورهای عسل با نژادهای متفاوت رفتارهای متفاوتی نیز دارند؛ برای همین گاها جفت‌گیری اولیه ملکه با چند زنبور نر از نژادهای مختلف در تغییر رفتارهای یکباره زنبورهای کارگر نشان‌دهنده تغییر نژاد و اسپرمی است که در آن دوره زنبور ملکه برای باروری استفاده کرده است.

۱- زنبور عسل سیاه Apis mellifera mellifera

این نژاد زنبور اصالتا مربوط به اروپای جنوبی‌ست، ولی فعلا در فرانسه، سوئیس، هلند و بلژیک و تا حدی هم در انگلستان وجود دارد. یکی از مزیت‌های اصلی آن‌ها این است که با خوردن غذای زیاد می‌توانند شرایط سخت زمستان را تحمل کنند.

۲- زنبور عسل ایتالیایی یا زنبور عسل طلایی Apis mellifera Ligustica

زیستگاه زنبور عسل طلایی شبه جزیره ایتالیاست و به دلیل رنگ زرد مایل به قهوه‌ای مخصوصا در زنبورهای نر به زنبور طلایی شهرت دارد. این زنبور از نظر اندام کمی کوچک‌تر از زنبور عسل سیاه می‌باشد.

۳- زنبور عسل کارنیولان Apis mellifera carnica

زنبور عسل کارنیولان در قسمت جنوبی کوه‌های آلپ و شمال بالکان و دره دانوب، یعنی، کشورهای اتریش، مجارستان، آلمان، رومانی و بلغارستان پراکنده می‌باشند. این نژاد از نظر ظاهری شبیه به زنبوران نژاد ایتالیایی می‌باشند.؛ در بین سایر زنبورها این نژاد آرام‌ترین نوع آن‌هاست. رنگ بدنشان خاکستری مایل به قهوه ای‌ست و موهای کوتاه و پر پشتی دارند.

۴- زنبور عسل قفقازی Apis mellifera caucasica

زادگاه اصلی این زنبور عسل به کوه‌های قفقاز بر می‌گردد و دارای رنگ بدن خاکستری روشن می‌باشد. ویژگی این زنبورها آرام بودن آن‌هاست  و تقریبا کمتر از دیگر گونه‌ها نیش می‌زنند. این زنبورها به بیماری “نوزما” حساس هستند و به همین دلیل از زمستان گذرانی برخوردار نیستند حتی با این‌که مصرف غذای آن‌ها در این فصل زیاد است.

۵- زنبور عسل ایرانی Apis mellifera meda persica

زادگاه و زیستگاه این نژاد زنبور، ایران می‌باشد. از لحاظ شکل ظاهری، سه حلقه ابتدایی شکم این زنبور، سیاه رنگ و باقی حلقه‌ها زرد متمایل به قهوه‌ای است. با وجود آن‌که غریزه نیش زدن این زنبور معمولی‌ست باز هم این نوع نژاد به زنبور نیش زن معروف است.

زنبور عسل ایرانی از نظر مصرف غذایی حتی در زمستان بسیار قانع‌تر از نژاد های دیگر می‌باشد و مصرف آن‌ها بسیار کم است. این  زنبور در مناطق سردسیر، سرمای زمستان را به خوبی تحمل کرده و در فصل بهار تا خرداد ماه به بیشترین آمار رشد خود می‌رسد.

تنها ویژگی‌های نامطلوب این نژاد تمایل به غارتگری و تولید مثل زیاد است.

آناتومی بدن زنبور عسل

اگر بخواهیم بدن زنبور عسل را تقسیم بندی کنیم باید آن را به قسمت‌های: قوزک پا، پا، آنتن، سه بخش قفسه سینه و شش قسمت قابل مشاهده از شکم. سر زنبور عسل از چشم‌ها، آنتن‌ها و سازه‌های تغذیه تقسیم کرد.

چشم‌های زنبور خود نیز شامل چشم‌های مرکب و ساده می‌شود؛ چشم‌های مرکب زنبور عسل به او کمک می‌کنند تا زنگ، نور و اطلاعات مستقیم از تابش اشعه‌های uv را درک و تشخیص دهد، در مورد چشم‌های ساده نیز برای تشخیص مقدار نور محیط کمک کننده هستند.

کارکرد آنتن‌های زنبور سبب تشخیص بوها و اندازه‌گیری سرعت پرواز است.

ماندوبال فک زنبور عسل است که در خوردن گرده، برش و شکل دادن به موم، تغذیه لارو و ملکه، تمیز کردن کندو، مراقبت از پوست و مبارزه برای زنبور کاربرد دارد.

قفسه سینه زنبور عسل شامل بال‌ها، پاها و عضلاتی است که حرکت آن‌ها را کنترل می‌کند. بال‌های که در حالت کلی یادآور پرواز زنبور است اما کاربردهای دیگری نیز دارند؛ بال‌های جلوی زنبور که معمولا بزرگتر از بال‌های عقب هستند، برای پرواز و به‌عنوان یک مکانیزم خنک کننده عمل می‌کنند، درحالی که بالهای عقب برای گرم و خنک کردن کندو استفاده می‌شوند.

درنهایت، شش قسمت شکم زنبور عسل که شامل اندام‌های تولید مثل ماده در ملکه، اندام‌های تولید مثل نر، نیش حشرات در هر دو زنبور کارگر و ملکه می‌شود.

غده‌های زنبور عسل

زنبور عسل دارای 10 غده در بدن کوچک خود است که عملکردهای مختلفی دارند. این غدد شامل:

1-غده دوفور:

غده دوفور با رنگ قرمز در قسمت شکم زنبور کارگر است. غده دوفور یا غده قلیایی در  زنبورماده (ملکه و زنبورهای کارگر) وجود دارد ولی در زنبورهای نر نیست.

2-غدد بزاقی:

این غده که غده لوبیایی نیز نامیده می‌شود. سیستم غده بزاقی شامل دو جفت غده خارجی: یکی در سر (غده بزاقی سر ) و یکی در قفسه سینه است. غده سر و غده قفسه سینه در ظاهر پروتئین متفاوت هستند.

3-غده بزاقی سر:

همانطور که از نام این غدعه پیداست؛ غده بزاقی سر در قسمت سر زنبور وجود دارد. ترشح این غده هنگام لارو بودن، صرف تنیدن تار به دور خود شده و پس از رشد و تبدیل به زنبورشدن، نقش غده بزاق را بازی می‌کند.

4-غده شیری(هیپوفارنکس):

این غده شامل یک جفت غده طولانی است که در دو طرف سر قرار دارد. فعالیت غده‌ها بستگی به سن کارگران دارد. ترشح این غدد غنی از پروتئین است. ترشح این غده در زنبورهای کارگر، ژل رویال می‌باشد.

5-غدد فک پایین:

غدد فک پایین با اندازه‌های متفاوت در انواع زنبورهاست. این غددی که در ملکه‌ها بسیار بزرگ، در زنبورهای کارگر  نسبتاً بزرگ  و در زنبورهای نر کوچک هستند.

6-غدد زیر آرواره‌ای:

غدد زیر آرواره‌ایکه مخصوص زنبور ملکه است و وظیفه آن ترشح مواد عطری یا فرومون می‌باشد.

7-غده بویایی:

غدد بویایی در زمان‌های خاصی دیده می‌شود. برای مثال در زنبورهای کارگری که به موقع هجوم به‌صورت خوشه‌ای شکل می‌گیرند؛ کارگران جوانی که از پرواز بلند مدت باز می گردند. در زنبورهای مزرعه رو در منابع غذایی یا بازگشت زنبورهای مزرعه زمانی که برای پیدا کردن راه لانه مشکل دارند.

زمانی که زنبورهای کارگر که منتظر بازگشت ملکه از جفت‌گیری در پرواز، به لانه هستند. زنبورهای کارگر هنگام ورود به لانه کلنی‌های بدون ملکه، و برای زنبورهای کارگر در بعضی شرایط غیرطبیعی نیز قابل تشخیص است.

8-غدد زهر:

شامل غده زهر و کیسه زهر در زنبورها می‌باشد.

9-غدد موم:

غدد موم زنبور عسل از سلول‌های اپیدرمی اصلاح شده تشکیل شده است . وقتی غدد فعال هستند سلول‌ها بزرگتر می‌شوند. ترشح این غده به‌صورت مایع می‌باشد و در نتیجه مقادیری از موم را تشکیل می‌دهد. موم بوسیله پاهای پشتی به آرواره‌ها حرکت داده می‌شود. یک کیلوگرم از موم  نیازمند مصرف ۴ تا ۸ کیلو عسل می‌باشد.

غده‌های موم فقط برای زنبورهای کارگری فعال هستند که در ۵ تا ۶ روز اول زندگی‌شان با گرده تغذیه می‌شوند.

10-غده زیر آرواره‌ای:

غده زیر آرواره‌ای این غده مخصوص زنبور ملکه است و وظیفه آن ترشح مواد عطری یا فرومون می‌باشد.

رفتار زنبورهای عسل

زنبور عسل مغزی به اندازه یک دانه کنجد دارد که نسبت به جثه آن بسیار بزرگ است و این باعث رفتارهای شگفت‌انگیز این موجود شده است. زنبورهای عسل ذاتا موجودات اجتماعی هستند و در یک جامعه نسبتا بزرگ کنار هم در کلنی‌ها زندگی می‌کنند؛ با این حال آن‌ها گاها رفتارهای خشونت‌آمیزی را داخل کلنی‌ها نشان می‌دهند. برای مثال در فصل سرما زنبورهای نر برای جلوگیری از مصرف غذا بیشتر از کندو بیرون رانده شده و یا ملکه برای سلطه‌گری سایر ملکه ها را از بین می‌برد.

اگرچه زنبورهای عسل نقش مهمی را در گرده افشانی و محیط زیست ایفا می‌کنند،اما باید اقداماتی صورت گیرد تا اطمینان حاصل شود که کندوها در نزدیکی خانه شما وجود نداشته باشند، چراکه امکان نیش زدن وجود دارد.

مسئولیت هر زنبور در کلنی

زندگی در کندو با جمعیت چند هزار زنبور در کنار یکدیگر بسیار متفاوت است؛ در یک کلنی سه نوع زنبور وجود دارد که شامل:ملکه، زنبورهای نر و کارگران نابارور ماده می‌باشند.

در هر کلنی، تنها یک ملکه وجود دارد. زنبور ملکه با زنبورهای نر جفت گیری می‌کنند، کلنی‌های جدید را تاسیس و تخم‌گذاری می‌کنند. زنبور ملکه تخم‌ها را در سلول‌های لانه قرار می‌دهد و زمانی از تخم بیرون می‌آیند که لارو شده‌اند. هرکلنی شامل یک ملکه است که قادر به تولید ۲۰۰۰ عدد تخم در روز می‌باشد.

زنبورهای کارگر بالغ وظیفه نگهداری از لاروها را درون سلول‌ها بر عهده دارند و تغذیه آن‌ها را به مدت تقریبا سه هفته با گرده و عسل تأمین می‌کنند و درآن زمان بالغ می‌شوند. زنبورهای بالغ با دقت خودشان را از سلول‌های مهر و موم شده خارج می‌کنند.

زنبورهای عسل نر بخش کمتری از یک کلنی هستند و فقط یک وظیفه دارند آن‌ها تنها با زنبورهای ملکه باکره جفت‌گیری می‌کنند و البته بعد از جفت‌گیری می‌میرند.

زنبورهای کارگر نابارور قادر به تولید تخم خود نیستند و کلنی‌های جدیدی ایجاد نمی‌کنند اما آن‌ها وظایف مهمی را انجام می‌دهند. زنبورهای کارگر جوان از ترشح مایع غدد شکمی خود به لاروها می‌دهند. وظایف دیگر زنبورهای کارگر بالغ حمل و نگهداری مواد غذایی جمع آوری شده توسط زنبورهای مزرعه رو است.

زنبور عسل چگونه عسل تولید می‌کند؟ 

زنبورهای عسل مزرعه رو عصاره قندی را که شهد نام دارد را به‌وسیله زبان خود از گل‌های مختلف مکیده و در معده عسلی خود ذخیره می‌کنند که از معده غذایی آن‌ها متفاوت است.

هنگامی که بارگیری زنبورهای کارگر به حد کافی آن برسد به کندو برگشته و آن شهد را از طریق دهانشان به زنبورهای کارگر منتقل می‌کنند و زنبورهای کارگر آن را به مدت نیم ساعت  جویده و  آن شهد از یک زنبور به زنبور دیگر منتقل می‌کنند تا وقتی که به تدریج تبدیل به عسل شود، سپس زنبورها آن را در سلول‌های لانه زنبوری که مانند مکعب‌های کوچک ساخته شده با موم است، ذخیره می‌کنند.

عسل هنوز کمی مرطوب است بنابراین آن‌ها با بال‌های خود آن را خنک می‌کنند تا خشک و چسبناک شود. زمانی که آماده شد سلول‌ها را با موم محکم می‌کنند تا تمیز بمانند. زنبورها عسل را برای خوراک خود در زمستان تولید می‌کنند اما خوشبختانه این مقدار بیشتر از نیاز خود آن‌هاست و ما می‌توانیم از آن استفاده کنیم. حداقل ۸ زنبور عسل در کل زندگی خود فقط یک قاشق چای خوری عسل تولید می‌کنند.

محصولات زنبورعسل

محصولاتی که از زنبور عسل به دست می‌آیند تنها منتهی به عسل نیست بلکه محصولات مختلفی می‌باشد. این محصولات به دو بخش خارج از کندو و داخل کندو تقسیم می‌شوند.

این محصولات هر کدام به شیوه خود تولید شده و دارای خواص مختلفی هستند.

محصولات خارج کندو شامل:

• عسل
• عسلک
• بره موم
• گرده گل

عسلک

زنبورها شیره روی برگ درختان را می‌مکند و همان مراحل تولید عسل را روی آن انجام می‌دهند.

بره موم

زنبورها از بره‌موم برای محافظت از کندو و جلوگیری ورود میکروب‌ها به کلنی استفاده می‌کنند. این محصول از ترکیب صمغ درختانی چون نارون، شاه بلوط و… که به پای زنبور می‌چسبد بوجود می‌آید و دارای خاصیت ضد میکروبی  است. ویژگی آن خمیری و چسبناک است که بوی مطبوعی دارد و رنگ آن از سبز تا قهوه‌ای تیره متغیر است.

گرده گل

اندام نر گیاهان هستند که برای لقاح باید بر روی گل‌های ماده منتقل شوند که قسمتی از انتقال توسط زنبورها انجام می‌گیرد. در واقع زنبورها هنگام جمع‌آوری شهد به داخل گل‌ها رفته و این گرده‌ها برروی بدن و پاهای آن‌ها قرار می‌گیرد و با پرواز زنبور از یک گل به گل دیگر منتقل می‌شود.

محصولات داخل کندو شامل:

• موم
• زهر زنبور عسل
• ژل رویال

موم

موم ماده‌ای زرد رنگ و نرم که معمولا زنبور عسل آن را تولید می‌کند؛ این ماده در برابر رطوبت مقاوم بوده، اما در برابر حرارت و فشار مکانیکی مقاومتی ندارد.

زهر زنبور عسل

طبق نظر انجمن آپی تراپی آمریکا، (زنبور درمانی) استفاده دارویی از محصولات ساخته شده به‌وسیله زنبورها، مثل عسل، گرده و زهر می‌باشد. نیش زنبور عسل بسیار مفید است؛ مواردی که از زهر برای درمان آن‌ها استفاده می‌شود مانند برطرف کردن التهاب، آرتروز، مسکن درد و  همچنین زهر زنبور عسل به مولتیپل اسکروزیس، سوختگی، تاندونیت، عفونت بهبود بخشیده است.

حتی در مورد اثرات زهر زنبور عسل ادعا می‌کنند که زهر زنبورعسل به درمان آکنه، پسوزیاریس و زخم های ناشی از سرطان پوست نیز کمک کرده است.

ژل رویال

به این ژل در فارسی شاه انگبین یا ژله سلطنتی نیز گفته می‌شود؛ این ژل ماده‌ای است که از غدد مغزی زنبوران کارگر ترشح می‌شود و به تغذیه نبورهای نوزاد کمک می‌کند. و البته غذایی زنبور ملکه در تمام مدت طول عمر اوست.

گستره توزیع زنبورهای عسل

با توجه به آن‌که زنبورهای عسل در سراسر جهان یافت می‌شوند و با توجه به منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنند رفتار آن‌ها متفاوت است. در حالی که زنبورهای ایتالیایی بسیار آرام و مطیع هستند زنبورهای آلمانی و آفریقایی رفتاری خشن و تدافعی دارند. گونه‌های زنبورها در اکثر نقاط وجود دارند و در اواخر بهار و تابستان تعداد آن‌ها به شدت زیاد شده به قدری که ملکه با هزاران زنبور کارگر برای ساخت لانه‌های جدید کلنی‌های قدیمی‌شان را ترک می‌کنند، در این زمان، گروه‌های بزرگی از زنبور ها را می‌توان درکنار یکدیگر پیدا کرد تا مکان جدیدی برای لانه انتخاب کنند.

رقص زنبورهای عسل

سالهاست محققان در مورد رقص زنبور عسل و مهم‌ترین راه ارتباطی آن‌ها با یکدیگر مخصوصا زنبورهای مزرعه رو و زنبورهای کارگر تحقیق کرده‌اند. رقص زنبور عسل راهی برای ارتباط زنبورها با یکدیگر است. زنبور عسلی که یک منبع غذایی جدید را کشف می‌کند با رقص زنبور موقعیتش را به بقیه زنبورها اطلاع م‌یدهد. زمانی که زنبور کارگر از یک منبع غذایی فراوان باز می‌گردد بصورت دایره وار درون لانه می‌رقصد.

دو نظریه عمده در مورد چگونگی ارتباط زنبور عسل مزرعه رو با زنبور های کارگر دیگر در مورد یک منبع غذایی جدید و این نوع رقص وجود دارد. دو نوع اصلی از رقص‌های زنبورعسل به نام‌های:رقص چرخشی و رقص جنباندن وجود دارد.

رقص چرخشی با توجه به عنوان اسمش نشان دهنده، حرکت دایره‌وار زنبور می‌باشد. این حرکت برای نشان دادن منبع غذایی کمتر از ۵۰ متر از لانه استفاده می‌شود.

رقص جنباندن، الگوی هشت ضلعی است که زنبور شکمش را می‌جنباند  و برای موقعیت غذا در مسافت بیشتر از ۱۵۰ متر استفاده می‌شود. فاصله دقیق میت‌واند با طول مدت رقص رابطه مستقیم برقرار کند. هر قدر این رقص طولانی‌تر باشد نشان‌دهنده فاصله طولانی است. همچنین این رقص می‌تواند با جنباندن بدن زنبور در امتداد موقعیت عمودی خورشید و با نشان دادن درجه‌های راست یا چپ عمودی نشان دهنده امتداد غذا باشد.

برای مثال، اگر  زنبورعسل ۳۰ درجه به عمود بچرخد، غذا در زاویه ۳۰ درجه از لانه عمود به خورشید پیدا شده است.

این زبان توسط انسان نیز قابل فهم است و بطور اثربخشی محققان را با اندازه‌گیری میزان و کیفیت گرده و شهد به لانه می‌رساند. گرچه ویژگی‌های خاصی از این زبان رقص، شامل حقیقتی است که زنبورهای عسل الگوهای رقص را در تاریکی درک می‌کنند، حتی وقتی قابل درک نیستند.

گرده افشانی

برای میلیون‌ها سال است که خواسته یا ناخواسته زنبورهای عسل گرده افشان‌های عمده گل‌ها بوده‌اند، بنابراین گیاهان برای تولید گل‌ها به زنبورها متکی هستند.

هدف گیاه تولید مثل است. زنبورها ناخواسته به انتقال گرده، سلول‌های اسپرم نر گیاهی، از یک گل به گل دیگر کمک می‌کنند. بدون گرده‌افشانی، بسیاری از گیاهان قادر به تولید مثل نیستند و درنتیجه از بین می‌روند. منفعت انسان در این رابطه فراتر از مصرف عسل بلکه بقی گیاهان روی زمین است؛ بدون زنبورها بیشتر از 4 روز انسان‌ها قادر به ادامه حیات برروی کره زمین نیستند.

بسیاری از محصولاتی که مردم استفاده می‌کنند حاصل گرده افشانی زنبورهای عسل هستند. بسیاری از تولیدکنندگان، کلنی‌های زنبورعسل را به این دلیل حفظ می‌کنند. چون بدون گرده افشانی، گیاهان، سبزی و میوه تولید نخواهند کرد. علاوه برگرده افشانی، زنبورهای عسل در کنار گرده، عصاره گل‌ها را هم می‌گیرند. شهد به لانه منتقل شده و طی یک فرآیند به عسل تبدیل می‌شود.

مواد ذخیره شده در بدن زنبور عسل

مواد موجود در بدن زنبورها به طول عمر آن‌ها بستگی دارد و این طول عمر نیز به زمان تولید وابسطه است. زنبورهای بهاری نیاز به ذخیره نمودن مواد غذایی در بدنشان ندارند، چون عمرشان کوتاه است و پس از ۵ الی ۶ هفته زندگی پیر شده و می‌میرند، اما زنبورهایی که از نیمه دوم تابستان به بعد متولد می‌شوند از آن‌جای که تا حدود 8 ماه و کل فصل پاییز و زمستان نیز زنده هستند و حتی مدت کوتاهی از اوایل بهار نیز زنده‌اند؛ از طرفی می دانیم که ملکه نخستین تخم‌ها را در اواخر زمستان می‌گذارد؛ در نتیجه مسؤلیت تغذیه اولین لاروهای بهاری به عهده همین زنبورهای زمستانی است.

یعنی درست همان زمانی که معمولا در طبیعت نه اثری از شهد است و نه خبری از گرده گل. زنبورهای زمستانی این وضع را از قبل پیش‌بینی می‌کنند و برای مقابله با آن از همان روزهای اول بعد از تولد که اواخر تابستان و اوایل پاییز باشد به مقدار زیاد گرده گل می‌خورند تا چربی‌ها و مواد پروتئینی آن در زیر پوست‌شان ذخیره گردد. از این مواد ذخیره شده در اواخر زمستان و اوایل بهار در تغذیه نوزادان استفاده می‌کنند تا هوا کم کم گرم شده و شکوفه‌ها باز شوند.

زنبور عسل در قرآن کریم

در قرآن موجودات زیادی وجود دارند اما هیچ کدام از آن‌ها نقش خاصی را مثل زنبور عسل ایفا نمی‌کنند و می‌توان گفت به‌طور ویژه‌ای بیشتر از موجودات دیگر زنبور عسل ذکر شده است. زنبور عسل تنها موجودی است که در دو آیه از قرآن، بطور پیوسته ذکر شده است.

شماره این سوره ۱۶ و (نحل) نامیده شده است. عدد این سوره با عدد کروموزوم های زنبور نر مساوی است.

حالا که عدد سوره تعداد کروموزوم‌ها را نشان می‌دهد؛ بیاید به آیاتی که در آن‌ها به زنبور اشاره شده است دقت کنیم. در این سوره آیات ۶۸ و ۶۹ به اسم زنبور عسل اشاره دارد. آیه ۶۸ دارای ۱۳ کلمه است. اگر ما کلمات را از ابتدا تا کلمه زنبور عسل در این آیه حساب کنیم متوجه میشویم که ۸۸۴ حرف دارد. آیا این عدد معنای خاصی دارد یا خیر؟

این شماره برابر با تعداد آیه است که توسط تعداد واژگان در آن آیات ضرب شده است. (۸۸۴=۱۳*۶۸) آیا این موضوع میتواند تصادفی باشد؟ موضوعات مختلفی وجود دارد که در آن، قرآن معجزه‌های ریاضی خود را نشان می‌دهد.